Een bericht van de zoon van een vroegere gevangene uit het KZ Dachau
Dr. Karl Otto Watzinger met zijn drie kinderen 1963. © Privé-archief Jörg Watzinger.
Mijn vader, Dr. Karl Otto Watzinger, werd in 1913 geboren. Hij groeide op in Tübingen met een broer en een zuster in een burgerlijke familie. Zijn vader, Carl Watzinger, was professor archeologie, zijn moeder had weliswaar geen opleiding genoten maar hield zich graag bezig met literatuur en theater; zij had grote bewondering voor Goethe.
Mijn vader had een andere belangstelling. Hij interesseerde zich meer voor de politieke en sociale situatie in de Republiek van Weimar na de eerste wereldoorlog. Hij voelde veel voor de minister van buitenlandse zaken, Gustav Stresemann, omwille van diens overtuiging van politiek door onderhandelingen. 1933 verliet hij het professorennest Tübingen (zoals hij het noemde), ging naar Berlijn, studeerde daar rechtswetenschappen als basis voor zijn latere politieke activiteiten. Vanwege voordrachten over de binnenlandse politieke situatie in Duitsland voor Exilanten van de SAP (Sozialistische Arbeiterpartei) in Zwitserland en een kritisch artikel over de Nazi-Politiek in het Exil-Tijdschrift „Maß und Wert“ werd hij in 1939 gevangen genomen en tot twee jaar gevangenis wegens hoogverraad veroordeeld.
„Volledig rechteloos“
ID International Information Office. © Privé-archief Jörg Watzinger.
Onmiddellijk na het ontslag uit het gevangenis werd hij 1941 naar het KZ Dachau afgevoerd en verbleef daar drie jaar als politiek gevangene. Hij werkte daar in de “kleiderkamer.” In Dachau vond hij drie vrienden voor het leven. In de Herfst van 1944 aanvaardde hij samen met vele andere politieke gevangenen het aanbod, zich aan het Oostfront „te bewijzen“. Met de SS-Divisie Dirlewanger ging hij naar Hongarije, waar hij bij de eerste beste gelegenheid overliep en in Russisch gevangenschap geraakte.
Over zijn ervaring in het KZ sprak hij niet graag. Ik herinner mij aan twee uitspraken: „met anderen, de vanwege hun ras vervolgden, ging het nog veel slechter“ en „ik heb meegemaakt wat het betekent volledig rechteloos te zijn”. Details over die KZ-Tijd ervoer ik pas later, onder anderen uit der biografie van zijn KZ-vriend Friedl Volgger. Na zijn terugkeer in 1945 ontwikkelde mijn vader een zware depressie, die o. a. met elektroshocks werd behandeld. Daarna kon hij zijn promotie en zijn “juristisch referendariaat”* afsluiten, wat hij in de Nazi-onrechtstaat niet had kunnen doen.
Verlaten en vertwijfelt
Mijn ouders trouwden in 1954 en verhuisden nog dat jaar van Ulm naar Mannheim, waar mijn vader stadsadvocaat** van de stad Mannheim werd en later tot burgemeester voor recht en personeel werd benoemd. Ikzelf, Jörg Watzinger, ben in 1955 geboren. Mijn broer Ulrich is drie jaar, mijn zus zes jaar jonger.
Ik had altijd het gevoel in de tijd na mijn geboorte een periode van verlatenzijn en diepe vertwijfeling doorgemaakt te hebben, het besef, dat ik het belangrijke sowieso niet krijg. In een familieopstelling bij Diana Drexler*** (Wieslocher Institut für systemische Lösungen) werd een plausibele associatie met de kampervaring van mijn vader vastgesteld.
Het paar kort na hun huwelijk 1954. © Privé-archief Jörg Watzinger.
Hij had als overlevende het gevoel nog meer voor zijn mensen, de doden, te moeten doen. Hij leefde met een grote, niet uitgesproken droefheid. Hij was emotioneel zo gevangen in deze geschiedenis dat hij voor mij onbereikbaar was. Na mijn geboorte doorleefde mijn vader (opnieuw) een zware depressie. Hij werd arbeidsongeschikt en kwam enige tijd in de psychiatrie. Daarna kon hij zijn beroep met grote energie weer opnemen. Eerst nadat hij op pensioen was gegaan moest hij nog twee keer psychiatrisch behandelt worden en in die periodes kwamen ook angstvolle herinneringen aan de tijd van vervolging in het KZ naar boven.
„Aanklacht “
Toen ik 17 jaar oud was werd mijn vader omwille van zijn dienst in de SS-Divisie Dirlewanger aan het Oostfront als „SS-Man in de leiding van de administratie van de stad Mannheim“ aangeklaagd. Het gerechtsproces duurde vier jaar en aan het einde werd mijn vader op allen punten vrijgesproken. Zonder dit proces had ik waarschijnlijk nooit iets over zijn kampervaring- vernomen.
Altijd maar meer informatie
In de jaren 80 kwam dat thema na de TV-uitzending „Shoah“ opnieuw boven. In die tijd gaf mijn vader een radio-interview over zijn werkzame leven en daarin sprak hij ook over zijn tijd in Dachau. Die periode in mijn vaders leven heb ik pas na zijn dood in 2006 middels brieven, boeken en bezoeken aan het Herinneringscentrum Dachau onderzocht. Mijn broers en zuster bezochten Dachau pas na zijn dood. Het eerste bezoek bracht ik samen met mijn vrouw. Ik wilde weten wat achter de grijze muur met de inschrift „mijn Vader was in het concentratiekamp“, verborgen was. Twee jaar later was ik er samen met een vriend nog een keer om het dossier van mijn vader door te kijken.
Gedenken – privaat en openbaar
Dr. Karl Otto Watzinger met zijn kleinzoon, 1999. © Privé-archief Jörg Watzinger.
Voor mij is het belangrijk dat het Herinneringscentrum Dachau bestaat. Dat ik de plaats kan bezoeken waar mijn vader drie jaar zonder rechten gevangen zat en dat ik daar informatie over de werkelijkheid in het concentratiekamp kan krijgen. Voor mij is dit ook een plaats van de maatschappelijke erkenning van deze tijd.
Voor mijn eerste bezoek aan het Herinneringscentrum Dachau had ik uit brieven in het familiearchief een levensbeeld van de moeder van mijn vader samengesteld. Zij was door de gevangenschap van mijn vader in Dachau zo wanhopig geworden dat zij die drie jaren ten grootsten deel in de psychiatrie in Göppingen geleefd heeft en daar in april 1945 overleed. De brieven van de broer van mijn moeder, die als 21-jarige als soldaat sinds januari 1943 in Stalingrad werd vermist, heb ik in het familiearchief. Hij stond mijn moeder zeer na, en daarom gaf ze mij zijn naam, Jörg Dietrich.
In gesprekken met mijn broer en zuster en met mijn familie is de gevangenschap van mijn vader in het concentratiekamp zeer aanwezig. Wij praten daarover als het gesprek erop komt. Ik woon sinds 20 jaren met mijn familie in Schwetzingen. Onze twee zonen studeren.
Politieke Erfenis
Bij ons is er geen herdenken in der rituele zin van het woord. In de herinnering aan mijn vader staat zijn engagement voor een democratisch Duitsland, voor een respectvolle omgang met mekaar, onafhankelijk van status en afkomst, en voor ontwikkelingskansen voor iedereen op de voorgrond. Hij heeft tot op hoge ouderdom rondleidingen op het joodse kerkhof in Mannheim gegeven en tijdens zijn pensioen twee boeken over de geschiedenis van de joden in Mannheim geschreven.
Dr. Karl Otto Watzinger bij de inauguratie van de plaquette ter nagedachtenis aan de verwoeste synagoge in Mannheim-Freudenheim 1965. © Privé-archief Jörg Watzinger.
Hij was vele jaren lid en tijdelijk voorzitter van de Maatschappij voor Christelijk-Joodse Samenwerking in Mannheim. In haar overlijdensbericht schreef de Joodse Gemeente van Mannheim: „Wij hebben een betrouwbare vriend verloren“.
Aangekomen zijn
Na mijn biografisch onderzoek ben ik op voorstel van de Dachauer psycholoog Dr. Müller-Hohagen ermee begonnen, mij in die concentratiekamp- en nazigeschiedenis in te lezen. Daarna kwamen de uitwisselingen met andere nakomelingen, en deze betekenden voor mij zeer veel. Het maakt een groot verschil over het lot van nazislachtoffer te lezen of met zulke mensen samen te zijn wanneer ze hun geschiedenis vertellen. Dat betekent een stuk erbij behoren en aankomen. Door de vergelijking met de geschiedenis van anderen wordt de eigen geschiedenis en de omgang daarmee duidelijker en meer gedifferentieerder. Na de fase van het biografische en historische onderzoek staat nu het thema „transgenerationele traumatisering“ voor mij in de voorgrond. De vragen, welke psychische gevolgen heeft het concentratiekamp voor mijn vader gehad en welke gevolgen had dat voor mij? De uitwisseling met anderen over de vraag welke therapeutische mogelijkheden er zijn en wat geholpen heeft, kan belangrijke aansporingen geven.
Ontmoetingen
In de zomer van 2016 bezocht ik de dochter van de levenslange concentratiekampvriend van mijn vader, Friedl Volgger. Wij hadden een zeer openhartig gesprek. In april 2017 nam ik deel aan een initiatief-samenkomst in Nürnberg met acht nakomen van nazislachtoffers. Deze groep zal elkaar in oktober 2017 in München opnieuw ontmoeten. In mei 2017 nam ik deel aan het Forum „Toekomst der Herinnering“ in het Herinneringscentrum Neuengamme. In September 2017 nam ik in Keulen deel aan de regionale samenkomst van het “Bundesverband Information und Beratung für NS-Verfolgte”. In April 2018 is een eerste samenkomst gepland voor nakomelingen van mensen, die in het concentratiekamp Dachau gevangen waren.
Jörg Watzinger luistert naar het bericht van Uta Kühl, dochter van een overlevende van het concentratiekamp Neuengamme, tijdens het Forum „Toekomst der Herinnering“ in het Herinneringscentrum Neuengamme. © KZ-Gedenkstätte Neuengamme.
Het grote geheel zien
Het is belangrijk zich biografisch en historisch met de geschiedenis van de eigen familie in de Nazi-periode bezig te houden. Hoe gedroegen zich de individuele leden van de familie onder de druk van de dictatuur? Wat hebben zij verloren? Hoe zijn zij met hun verleden omgegaan?
Bij deze bezigheid is mijn kijk breder geworden: uitgaande van de politieke vervolging omvat deze nu andere gevolgen van de NS-Politiek zoals rassenvervolging, zwarte pedagogiek, oorlog, dwangarbeid, vlucht en verdrijving. Het is goed de emotionele gevolgen van de Nazi-tijd op ouders en familieleden uit te zoeken om daarna ook de gevolgen voor het eigen leven te begrijpen. Voor mij heeft een familieopstelling daarvoor veel nut gehad. Het is ook goed de uitwisseling met andere nakomen te beginnen en daarbij de eigene biografische geschiedenis te transcenderen.
Vertaling: Hendrik van den Bussche
*In Duitsland obligate praktische opleidingsfase na het eerste (universitaire) staatsexamen (de vertaler).
**In Duitsland „Stadtsyndikus“ of „Rechtsbeirat der Stad“ genoemd (de vertaler).
***Psychotherapeutin; Spezialistin voor „systeemopstellingen“ (de vertaler).
