© Archief van KZ-Gedenktstätte Neuengamme
Op 3 mei 1945 overleefde mijn vader Willi Neurath de ondergang van de Cap Arcona in de Bocht van Neustadt. Op 6 juni 1948 werd hij met Rudi Goguel, Hans Schwarz en Jupp Händler, om enkele namen te noemen, gekozen in het bestuur van de Arbeitsgemeinschaft Neuengamme, AGN. Dat heb ik gelezen in het boek: “… Dat was echt geen zomerwandeling, de geschiedenis van een vereniging van overlevenden” dat Susanne Wald, penningmeester van de Arbeitsgemeinschaft, mij als nieuw lid van de AGN in februari 2019 zond.
De cirkel sluit zich
Op 6 juni 1948 was ik nog maar net zeven weken oud en na het lezen van het boek, besloot ik mijn lang gekoesterde wens om op 3 mei 2019 in Neustadt te zijn te verwezenlijken.
Doorgaans neem ik op de 1e mei altijd deel aan de meiviering van de Deutscher Gewerkschaftsbund in mijn woonplaats en ik was daar tot dusver nog maar een keer afwezig geweest. Op 1 mei 2019 zou dat voor de tweede keer het geval zijn, omdat ik aan het Forum “Zukunft der Erinnerung” (Toekomst van de herdenking) in het voormalig kamp Neuengamme wilde deelnemen, om daarop aansluitend naar de herdenking in Neustadt te gaan.
Aandenkens in goede handen
© Privé-eigendom van Bruno Neurath-Wilson
Merkwaardig … hoe ouder ik word, des te belangrijker wordt het voor mij om bijzonderheden uit het leven van mijn ouders te weten te komen. Toen mijn moeder 30 jaar geleden overleed en ik haar huis moest leeghalen, nam ik een grote kartonnen doos met documenten van mijn vader mee. Daarin bevond zich een dikke bundel brieven die hij in het concentratiekamp Buchenwald had geschreven. Bovendien zijn gevangenenplaatje, een geheime brief die een kameraad hem eens naar de gevangenis moet hebben gezonden en ook een brief met ervaringen van mijn grootvader van moederszijde die negen jaren gevangen zat. Steeds weer heb ik deze documenten gepakt en gelezen, het waren de laatste “tastbare” herinneringen aan mijn ouders.
In 2005 was ik zover dat ik meende dat deze documenten in een echt archief thuishoren dat openbaar is, het liefst op de plaats waar hij gevangen had gezeten. Mijn keus viel op Neuengamme, omdat mijn vader hier op het laatst was opgesloten en van daaruit naar de Cap Arcona was gebracht.
Onderzoek
Sinds drie jaren woon ik weer in Keulen, de stad waar mijn ouders zijn getrouwd en waar mijn vader gearresteerd is. Sindsdien groeit mijn belangstelling voor de bijzonderheden uit zijn levensgeschiedenis. Nu wil ik meer weten dan ik uit de inhoud van de doos al wist.
Na een verzoek om informatie gericht aan het archief van het EL-DE-Haus, het documentatiecentrum van de stad Keulen, bleek mij dat hier in een dossier over Willi Neurath een verwijzing naar de verhoorprotocollen van de Gestapo in het archief van de deelstaat in Münster te vinden was.
Sedert twee jaren ben ik intensiever dan ooit tevoren op zoek naar de sporen van mijn vader. In het archief van de deelstaat in Münster heb ik tot mijn grote verrassing gelezen dat ook een van zijn drie broers twee jaren gevangen is gehouden.
Mijn beslissing om in 2019 het Forum in Neuengamme en Neustadt te bezoeken lag dus voor de hand.
Ik moet hier beslist aan toevoegen dat mijn briefwisseling met Uta Kühl, Swenja Granzow-Rauwald en Thomas Käpernick, alle drie bestuursleden van de Arbeitsgemeinschaft Neuengamme, mij in deze beslissing steeds opnieuw gestimuleerd hebben.
Schoolproject over de geschiedenis van mijn ouders
Toen Thomas op een dag voorstelde de levensgeschiedenis van mijn vader tot onderwerp van een gemeenschappelijk project met het Küstengymnasium Neustadt te maken heeft mij zeer ontroerd.
Wij hadden op 3 mei jl. veel geluk. Er was regen voorspeld, maar al vanaf het begin van de reis scheen er een stralende zon. Ik heb voor de tweede keer in mijn leven deelgenomen aan een herdenkingsplechtigheid in Neustadt. Ik was verrast door het naar mijn idee werkelijk grote aantal deelnemers. Dat een schoolkoor en een groep blazers eraan deelnamen, dat bestond “vroeger” toch niet?
Als dat een aanwijzing is dat de herinnering aan de ramp van 3 mei 1945 in de lokale openbaarheid meer geaccepteerd is dan 20 of 30 jaar geleden, kunnen we dankbaar zijn voor de tientallen jaren durende inzet van al diegenen die aan dit resultaat hebben bijgedragen.
De vraag wie in de toekomst de herdenking en de herinnering op zich wil nemen, wie er de verantwoordelijkheid voor wil dragen, dat het niet eenvoudigweg ophoudt, wordt van jaar tot jaar urgenter.
Ontroerende lezing
Het is niet verwonderlijk wanneer ik schrijf dat de lezingen van de leerlingen van het Küstengymnasium op mij heel veel indruk hebben gemaakt. Ik kan nog niet goed in woorden weergeven, wat dat bij mij teweeg heeft gebracht. Van minuut tot minuut voelde ik me meer “onwerkelijk”. Om te horen hoe Thomas en de jonge mensen mijn vader gewaardeerd hebben, dat heeft mij tot tranen geroerd.
Na de bijeenkomst bij het monument zijn wij met de scholieren en hun leraren naar het Küstengymnasium gegaan. Hier waren wij ruim een uur bij elkaar en ik heb gezien dat de scholieren werkelijk geïnteresseerd waren. Hun deelname aan het project was geen verplichting van de school maar vrijwillig.
Ik had mij ook voorgenomen hen direct te vragen wat zulke “traditionele” herdenkingen voor uitwerking op hen zouden hebben, bijvoorbeeld of zij een herdenking op een andere manier vorm zouden geven. Ik was verrast toen zij mij zeiden dat zij deze vorm zeer passend vonden. Zij hebben benadrukt dat de uiteenzetting met concrete personen en hun levensgeschiedenis het thema voor hen pas echt duidelijk maakte.
Bij het afscheid hebben de scholieren mij ieder een persoonlijke brief aan mijn vader in de hand gedrukt. Daarin hebben zij niet alleen hun gedachten en ervaringen betreffende het project samengevat, maar ook nog vragen aan hem geformuleerd.
Ik moet zeggen: deze jongeren hebben indruk op mij gemaakt. Hun ernst en bedachtzaamheid hebben mij ook verrast en mijn beeld over “de jeugd” met een uiterst gunstige ervaring verrijkt.
Samen de herinnering levend houden
Het samenwerkingsproject met het Küstengymnasium geeft het juiste antwoord op de vraag naar de toekomst van het herdenken: dat kunnen alleen de jongeren van vandaag doen. Als zij erin slagen in hun hoofd en hart nieuwsgierigheid en empathie post te doen vatten, dan maak ik mij nog steeds zorgen over de toekomst van het herdenken, omdat het er waarschijnlijk steeds minder zullen zijn. Maar een andere weg zie ik niet.
Natuurlijk zullen wij altijd sterke bondgenoten in de politiek en in de media nodig hebben, maar zonder mensen ter plaatse, voor wie het herdenken na aan het hart ligt, is niets mogelijk.
Ik heb een brief geschreven aan de burgemeester van Neustadt om hem, respectievelijk de gemeente en het geëngageerde lerarencorps te feliciteren.
Verbondenheid
Op deze wijze heb ik dit jaar aansluiting gevonden bij de Arbeitsgemeinschaft Neuengamme. Na meer dan 70 jaren, sinds juni 1948, sluit de cirkel.
Ik dank allen voor de hartelijke en vriendschappelijke ontvangst.
Vertaald door Jitze Noorman, juni 2019
