Nu beseffen we de grotere context”
Ik ben een student in herinneringscultuur, met een focus op hoe Duitsland en Rusland omgaan met hun verleden. Ik heb al veel herdenkingsplaatsen van voormalige concentratie- en uitroeiingskampen bezocht in Duitsland en Polen. Ik heb het Russische Museum van de grote patriotische oorlog bezocht. Ik heb met verschillende overlevenden gesproken. Tijdens mijn onderzoek heb ik verschillende uitdagingen gevonden, en stel mezelf de vraag: hoe zal de herinneringscultuur veranderen de komende jaren? Wie zal de verhalen verder vertellen als de ooggetuigen er niet langer zijn? Wat kunnen we doen om de overdracht te organiseren en de verhalen op een objectievere manier te vertellen? Ik vond het antwoord op sommige vragen wanneer ik Tom Devos ontmoette.
Tom in de Herdenkingshal (2013). © Stichting Meensel-Kiezegem ’44 – Marc Cauwbergs, 2013.
Ik leerde Tom kennen tijdens een filmproject “Welke film speelt nu?”, georganiseerd door het KZ Gedenkstätte Neuengamme. Tom is een goede vriend van het herdenkingscentrum en een bestuurslid van NCPGR Meensel-Kiezegem ’44. Samen werpen ze een licht op de geschiedenis rond de razzia’s van Nazi’s in het dorp van Meensel-Kiezegem in 1944. De overgrootvader van Tom was één van de personen die naar het concentratiekamp van Neuengamme gedeporteerd werden. De huidige focus van Tom is om een nieuw museum te ontwikkelen in Meensel-Kiezegem. Van 7 tot 13 augustus 2016 organiseerde hij de ‘Herdenkingsweek’ in Meensel-Kiezegem. Vijf deelnemers van het filmproject en één moderator vergezelden Tom en de organisatie tijdens deze week vol activiteiten. Tijdens het plannen van deze week onderzochten Tom en zijn team naar nieuwe manieren om de geschiedenis rond Meensel-Kiezegem in de toekomst over te brengen. Daarbij peilden ze naar de interesse van de bezoekers en wat ze te weten willen komen over de geschiedenis zelf. Ik wil daarbij graag mijn enthousiast gesprek met Tom over deze vragen delen.
“In de wereld zien we nog steeds oorlog. We moeten er voor zorgen dat mensen stoppen met steeds dezelfde fouten te maken.
Sinds de oprichting van de Stichting Meensel-Kiezegem ’44, is er veele veranderd. Het is gefuseerd met de NCPGR (Nationale Confederatie voor Politieke Gevangenen en rechthebbenden) in 2015. In 1946 werd de eerste organisatie in Meensel-Kiezegem opgericht door overlevenden, weduwen en wezen. Slechts 8 van de 71 gedeporteerden kwamen terug uit Duitsland na de razzia’s. Er was rond die tijd ook een initiatief van de schoolmeester die een boek publiceerde en postkaarten stuurden via de wezen naar de weduwen. Later publiceerde Oktaaf Duerinckx, oorlogswees, in 1988 bijvoorbeeld ook een boek met interviews met getuigen. in 1994 werd er een docudrama gemaakt over het onderwerp. In de eerste decennia na oprichting werd er vooral gefocust op het verzamelen van historische gegevens en objecten over de slachtoffers van het kamp. Er werden interviews afgenomen met overlevenden en weduwen van zij die in het kamp stierven.
“We merken de nood aan traditie”.
Wanneer we toekwamen in Meensel-Kiezegem wist ik niet wat ik zag. We wilden de herdenkingsweek bezoeken georganiseerd door de ‘kleine’ lokale vereniging NCPGR Meensel-Kiezegem ’44. Deze kleine organisatie ontvangt zeer weinig overheidsubsidie, het bestaat dankzij het enthousiasme van de lokale inwoners, meer bepaald de nazaten van zij die naar Neuengamme werden gedeporteerd in ’44. Bij het toekomen kwamen we binnen in een grote tent die volledig uitgerust was met grote podia en televisieschermen. Er waren vele notabelen uitgenodigd voor dit evenement. De eerste dag van de herdenking, 7 augustus, bestond uit 4 delen: een misviering, officiële toespraken, bloemenhulde aan het ere-kerkhof en een receptie voor de gasten.
Religious ceremony during commemorative event 2016. © Franciska Henning, 2016.
Eigenlijk, denk ik, het eerste schokkende moment tijdens de herdenking was voor mij het volgende: ik verwachtte niet de sterke invloed van religie tijdens een seculier herdenkingsmoment. Ik was zeer geïnteresseerd om te zien hoe betrokken de mensen waren en dat er geen controverse was om het burgerlijke en herdenkingsgedeelte te combineren. In Russische herdenkingscultuur bestaat het spirituele gedeelte uit een minuut stilte om de gevallenen te herdenken, samen met het leggen van bloemen op de graven. In Meensel-Kiezegem is er een jaarlijkse traditie die deze herdenking in stand houdt. Het enige wat veranderd is dat de herdenking het ene jaar in Meensel en het andere jaar in Kiezegem plaats vindt. Dit is zo geweest sinds het begin in 1946. Ik kan dit appreciëren omdat ze alle generaties respecteren in hun manier van herinneren. Maar zelfs in Meensel-Kiezegem zijn er bepaalde dingen aan het veranderen.
“We moeten digitaal gaan.”
Als ik voor de eerste keer met Tom sprak tijdens het filmproject werd ik sterk geïnspireerd door zijn ideeën. Hij stopt zo veel moeite in het ontwikkelen van herdenkingscultuur. Eigenlijk is hij het voorbeeld van wat men zonder grote ondersteuning van overheid kan verwezenlijken, enkel met de hulp van vrienden. Ik wilde weten wat zijn ideale manier zou zijn om ‘de herinneringscultuur te bewaren’, of tenminste zijn plan voor de toekomst te weten komen. “Je kan problemen slechts oplossen als je de oorzaak kan wegnemen. Een 23-jarige blaast zichzelf op in de luchthaven. Hij wordt een terrorist genoemd. Ik wil te weten komen waarom ze terrorist geworden zijn, dat is cruciale informatie”.
Naast een enorm respect voor de slachtoffers en hun nazaten, ziet Tom de noodzaak om ook jongere generaties te engageren voor herinneringswerk. Het digitale platform is een manier hoe ze jongeren kunnen boeien voor de geschiedenis van Meensel-Kiezegem. “Ze gaan niet langer naar de bibliotheek om te lezen. Ze kijken naar Youtube. Ze gaan niet langer op café maar zitten op sociale media als Facebook”. Digitaal is een goede manier om nieuw publiek te bereiken. Bijkomend, hebben jongeren een meer objectieve blik op de geschiedenis alsook meer afstand in het vormen van hun visie op wat er gebeurde. De reden is dat ze misschien niet zo een sterke connectie hebben met wat er gebeurde. Ik heb eerder van dit idee gehoord, ik denk dat ‘afstand’ een interessante manier kan zijn om ook de zijde van de daders te bekijken.
“Het is nog te vaak zwart of wit”
Een minder gedocumenteerd deel van de geschiedenis van Meensel-Kiezegem is wat de collaboratie aangaat. Er zijn mensen die de Nazi’s steunden en deelnamen in misdaden tegen buren en vrienden. Dit onderwerp is nog steeds een soort taboe. Het is moeilijk voor slachtoffers en hun naaste familie om hun emoties de baas te blijven en in contact te treden met nazaten van daders. Tom hoopt jongeren bij elkaar te brengen en een vorm van dialoog te kweken over het onderwerp. “Wanneer onze oudere generaties spreken over het verleden, voel je de zindering nog door hun lijf gaan”, legt Tom uit. Terwijl het in Duitsland makkelijker is geworden voor nazaten van gedeporteerden en daders om met elkaar in rede te treden over dit onderwerp, is dit in Meensel-Kiezegem nog steeds moeilijk. Men zal nog zeker een paar decennia nodig hebben om op het punt te geraken van Duitsland vandaag, denkt Tom.
De herdenkingscultuur in Duitsland is sterk ontwikkeld vandaag. Mede dankzij de ondersteuning van de overheid. Maar er is ook aan andere zijde van de medaille: herdenkingssites worden een instrument van de politiek. Hoe kunnen we een balans vinden tussen de sturing vanuit de politiek en de ondersteuning die men krijgt ervan? Er zijn gelegenheden waar herdenkingsplaatsen een arena werden voor gevechten tussen liberalen en conservatieven, in Rusland bijvoorbeeld. So werd het voormalige museum van de geschiedenis van de GULAG in Rusland omgevorm naar een museum van het strafsysteem in de Sovjetunie en welke nobele rol ze hebben gespeeld in de industrialisatie van de Sovietunie. Zo rechtvaardigen ze de totalitaire manier van politiek en methoden van
The memory culture in Germany is quite well developed by now. Also thanks government support. But there is another side of the coin: memorial sites become the instrument of politics. How can we find a balance between memorials being manipulated by politicians and them still getting support from them? There are a lot of cases in which memorial sites became an arena for battles between conservatives and liberals in Russia, for instance. So the former museum of the history of GULAG in Russia was turned into museum of punishment system in Soviet Union and which noble role they have played in soviet industrialization process. Dit rechtvaardigt dus de totalitaire manier van politieke kwestie en omzettingsmethoden met politieke oppositie en zogenaamde dissidenten.
“We willen verschillende perspectieven van het verhaal samen brengen, zonder hun unieke waarde te verliezen”
Het belangrijkste onderdeel van de herdenkingsweek was de opening van de popup-tentoonstelling. Vandaag zijn er twee musea die uitgebaat worden door NCPGR Meensel-Kiezegem ’44. Deze bevinden zich in twee kleine vroegere gemeentegebouwen. Binnen enkele jaren wil men in Meensel-Kiezegem een nieuwe tentoonstelling openen. Daarom is men vandaag op zoek naar nieuwe manieren van herdenken, met een focus op de interesse van het publiek en hoe het moet weergegeven worden.
Tentoonstelling van het leven in de kampen. © Franciska Henning, 2016.
De popup-tentoonstelling tijdens de herdenkingsweek bestond uit drie delen. Het eerste deel was een private collectie van Albert Hendrickx, die wapens en oorlogsmaterialen van het Britse leger tentoonstelde. Voor lokale inwoners lijkt het een symbool te zijn van de bevrijding. Het volgende deel zijn een reeks tekeningen gemaakt tijdens verschillende scholenprojecten van leerlingen uit de lagere scholen uit de buurt. Dit werd aangevuld met een tentoonstelling ‘Gedeporteerd naar Neuengamme’ door het memoriaal uitgewerkt. Verder kon men ook een representatie terugvinden van een concentratiekamp, alsook een groot deel van de tentoonstelling gewijd was aan de werken van Linda Van der Meeren, een lokale artieste die tevens nazaat is van een Nazi-slachtoffer. Zij creëerde voor de gelegenheid een reeks schilderijen over het verhaal van Meensel-Kiezegem.
Er waren verschillende momenten waarbij zaken me niet helemaal duidelijk waren, of zaken die ik niet zo goed vond, maar ik vond de getoonde elementen in de tentoonstelling zeker goed, of tenminste na de toelichting van Tom.
Ik bekritiseerde vooraleerst de manier waarop de wapens werden getoond, omdat ze geen symbool kunnen zijn van pascifisme. Terwijl dit voor vele inwoners, meer bepaald overlevenden, een symbool zijn geworden van bevrijding. Bijkomende vond ik de nagemaakte barak van een concentratiekamp en de uniformen van de soldaten niet leuk. Het tonen van deze zaken is niet typisch voor Duitse herdeningsplaatsen bijvoorbeeld. Maar, ik denk dat het uiteindelijk een alternatieve manier is om te herdenken, voor zij die aan de ‘winnende’ zijde waren.
“Meensel-Kiezegem, een speciaal geval.
Ondanks deze kritiek denk ik dat de manier van herdenken in Meensel-Kiezegem de beste is die ik ooit heb gezien. Het meest fantastische is dat deze organisatie draait op lokale families en hun vrienden. Ze zijn allen geïmpacteerd door de razzia’s in 1944. Deze mensen focussen al hun energie om een licht te werpen op het verhaal. Ik ben er zeker van dat het moeilijk was om steeds te worden herinnerd aan zij die niet terugkwamen, zoals in de familie van Tom. Bijkomend is het fantastisch te zien dat ze zelf 90% van het budget hebben opgehaald via giften en sponsoring. Dit deden ze door onderzoeksmateriaal te publiceren, zoals boeken en films, maar ook door samen te werken met lokale bedrijven voor extra ondersteuning, alsook een heleboel privé-weldoeners. Ik had nooit eerder gehoord dat een organisatie zo veel fondsen kan werven op deze manier. Het is een toonbeeld van goede kwaliteit van deze organisatie en de interesse van de bevolking in dit onderwerp.
‘Er is wel een hoekje af’
In conclusie, het is fantastisch om te zien hoe ze andere mensen inspireren. Onze groep van 6 uit Hamburg vonden het fantastisch om er te zijn, herinneringen te delen en deze ongelooflijk vriendelijke, intelligente en warme mensen uit Meensel-Kiezegem te leren kennen.
De deelnemers van het filmproject leggen bleomen neer op 7 augustus 2016. © Franciska Henning
