Kinderen van verzetsstrijders en nazi’s getuigen om te strijden tegen het in de vergetelheid raken en de heropleving van het spook van de Tweede Wereldoorlog.
© Amicale de Neuengamme et de ses Kommandos
Wat hen had moeten scheiden heeft hen bij elkaar gebracht. Met dezelfde waarden delen kinderen van bij deportaties omgekomen verzetsstrijders en kinderen van SS-officieren hun levensweg die pijnlijk is getekend door de rol van hun vaders tijdens één van de meest gruwelijke conflicten van de mensheid.
Barbara Brix en Ulrich Gantz kwamen pas laat tot de schokkende ontdekking dat hun liefhebbende en beminde vader een nazimisdadiger was. Yvonne Cossu en Jean-Michel Gaussot zijn nooit het verlies te boven gekomen van hun in het concentratiekamp overleden verzetshelden, die ze niet of nauwelijks hebben gekend. Hun aangrijpende getuigenissen over de erfenis van een roemrijk of vervloekt familieverleden, waarmee ze moesten leren leven en hun heldere beschouwingen zijn een noodzakelijke oproep om naar ons verleden te kijken – en een waarschuwing voor dit moment, voor ons bestaan dat uit de koers dreigt te raken, met z’n herleving van dictaturen en vreemdelingenhaat.
Ulrich Gantz
Ulrich Gantz wist tot aan de dood van zijn vader weinig over zijn achtergrond, behalve dat hij als politieman naar Noorwegen en Rusland was gestuurd om de grenzen te bewaken. Op de dag van zijn begrafenis in 2002 bleek de inhoud van twee plastic tassen op de keukentafel de sinistere waarheid te bevatten: Het betrof justitiële documenten waarin zijn vader werd beschuldigd van deelname aan “Einsatzgruppe B”, één van de moordcommando’s van het Reich, en van de verantwoordelijkheid voor massamoorden in Wit-Rusland, in 1941. Bij gebrek aan bewijs leidde het dossier echter niet tot vervolging. Ulrich die zich had verzet tegen de vraag van zijn broer om alle stukken te verbranden, maar die aanvankelijk had toegezegd alles geheim te houden, achtte bij nader inzien de morele verplichting om te getuigen belangrijker dan die gedane belofte. Het was niet alleen in het belang van de vervolgden en hun familie om zo te handelen. Door contact op te nemen met de KZ-Gedenkstätte Neuengamme en te kiezen voor openheid van zaken, verbrak hij zijn belofte en zodoende ook het contact met zijn broer.
Barbara Brix
Ook Barbara Brix heeft veel tijd nodig gehad om erachter te komen wie haar vader – een arts die beide benen had verloren – in werkelijkheid was geweest. Zij geloofde dat hij opgeroepen was om aan het front gewonden te verzorgen; ze had hem nooit iets gevraagd, zelfs niet door welke oorzaak hij zijn benen was kwijtgeraakt. Pas met haar pensioen in ’t zicht begon Barbara zich dingen af te vragen, toen een historicus tijdens een discussie liet weten dat de activiteiten van haar vader gedurende de oorlog van geheel andere aard waren geweest. Door de onderzoeken waarmee ze begon, kwam zij erachter dat hij deel had uitgemaakt van de “Einsatzgruppe C” en betrokken was geweest bij massamoorden. Ze had van deze vader gehouden, die in haar jeugd centraal stond en die haar intellectueel had gevormd. Hoe kun je dit prachtige beeld verenigen met dat van “de ander”, de nazi die betrokken was bij de ergste misdaden? Hoe kun je dat mooie beeld zien en verenigen met dat slechte geweten? Zij koos ervoor om haar geschiedenis met publiek te delen en middelbare scholen te bezoeken om het onvoorstelbare uit te leggen en de jonge generaties te waarschuwen.
Yvonne Cossu
Yvonne Cossu is de dochter van Robert Alba, leider van de Résistance op het schiereiland van Crozon in Bretagne. Als meisje van 8 was Yvonne op de hoogte van de activiteiten van haar vader, maar zij wist dat ze er niet over mocht praten. Toen in 1943 de inspecteur met de waarschuwing kwam dat haar vader was gearresteerd, wist ze nog niet dat zij hem niet zou terugzien. Als gedeporteerde naar Neuengamme kwam hij evenwel voor op een lijst van hen die zouden terugkeren; zijn thuiskomst werd dus met ongeduld afgewacht. Maar hij stierf van honger en uitputting aan de vooravond van zijn bevrijding in een Stalag, die veranderd was in een evacuatieplaats en sterfhuis. Zijn lichaam werd in een massagraf gedumpt. De herinnering aan haar vader heeft Yvonne nooit los kunnen laten en zij wijdde een boek aan hem, “Aller sans retour pour un camp nazi”, “Reis naar een nazi kamp, zonder terugkeer.” De oorlogsjaren, de constante angst en de arrestatie hebben diepe sporen achter gelaten en zij heeft alles wat Duits was een hele tijd verafschuwd: de mensen, de taal en het land zonder een verschil te maken tussen Duits en nazi. Pas aan het eind van de jaren ’50 kon ze instemmen met een reis naar Neuengamme.
Jean-Michel Gaussot
Jean-Michel Gaussot was nog niet geboren toen zijn vader in maart 1944 als verzetsman in Parijs werd gearresteerd en gedeporteerd naar Neuengamme, met het eerste konvooi dat naar dit kamp vertrok op 21 mei van dat jaar. Ook hij stierf kort voor de komst van de Amerikaans bevrijders na vreselijke beproevingen in een naburig kamp dat eveneens was veranderd in een vernietigingsoord. Jean-Michel is altijd aan hem blijven denken en als kind en tiener heeft hij hem geïdealiseerd, steeds in de vrees hem onwaardig te zijn. De brieven van medegevangenen die hij na zijn overlijden terugvond in de mappen van z’n moeder hebben hem in staat gesteld de lotgevallen van zijn vader te reconstrueren en om een boek te schrijven met de titel “Ode au grand absent qui ne m’a jamais quitté”, “Ode aan de grote afwezige die me nooit heeft verlaten”. Op deze wijze heeft hij hem de eer bewezen die hij hem al zo lang wilde betonen.
De ontmoeting van de leden van dit bijzondere kwartet vond plaats in 2014 bij de KZ-Gedenkstätte Neuengamme en deze vormde het startpunt voor hun vriendschap. Ulrich Gantz en Barbara Brix namen het woord bij een bijeenkomst van voormalige gedeporteerden en hun families; beiden zagen op tegen hun reacties. Het was een opluchting toen Jean-Michel Gaussot opstond om te zeggen “dat hij begreep hoe zwaar de last was voor de nazaten van de vervolgers, maar dat hijzelf nog geen held werd omdat zijn vader dat was – en dat ook omgekeerd de zoon van een misdadiger niet zelf als zodanig zou mogen worden bestempeld”.
Hun gezamenlijke inzet en hun eensluidende stem met als doel om blijvend te getuigen en alle vormen van discriminatie aan de kaak te stellen, zijn een indrukwekkende boodschap van verzoening en tolerantie.
Als afsluiting van deze indringende uitwisseling presenteerde een Chileense studente een project van verzoening, dat onlangs in Chili was opgestart door kinderen van slachtoffers en kampbeulen. We willen graag dat veel soortgelijke initiatieven voor een beter samenleven en een vreedzame toekomst tot stand zouden komen.
© Kkrist Mirror / Amicale de Neuengamme et de ses Kommandos
Reacties uit het publiek
Marie-Christine
De getuigenissen van Barbara en Ulrich zijn bijzonder aangrijpend: minder bijgeschaafd dan teksten, meer direct. Ze vereisen ongetwijfeld een grote persoonlijke inzet die respect afdwingt. Bovendien is het pedagogische werk uw kwartet opmerkelijk. In ieder geval, applaus voor allen die verantwoordelijkheid dragen in uw team.
Ook ik beveel “Recidive – 1938” van Michaël Foessel aan: hij pretendeert niet dat we bezig zijn de jaren ’30 te laten herleven. Hij toont bijvoorbeeld de vergiftiging aan van een samenleving door een ideologie van haat en hoogmoedige terugstrekking op zichzelf. Op dit gebied is er vandaag echter veel stof tot nadenken.
Odile
Hartelijk dank nog voor het feit dat u ons hebt uitgenodigd voor deze ontroerende en mooie uitwisseling tussen u vieren. Wij hebben de avond doorgebracht met de vriendin die ons heeft vergezeld om uw getuigenissen van commentaar te voorzien en om de beschouwingen voort te zetten die gisteren door u zijn gegeven en door de vragen uit het publiek. Er was stof tot nadenken …
Diana
Wat een heel intens moment om te delen, gisteren! Bedankt voor de uitnodiging. Ik was buitengewoon geraakt toen Ulrich opmerkte dat hij uitsluitend tot een uitwisseling met u kon komen door wederzijdse en reële herkenning op dezelfde golflengte. Heel sterk! Gaat u alstublieft zo door, want wat u overbrengt roept in ieder van ons het meest wezenlijke tot leven. Alle vier hartelijk dank!
Agnès
De bijeenkomst, gisteravond, met de “Mémoire à 4 voix” was een heel belangrijk moment menselijkheid en emotie. Bedankt voor het feit dat u dit mogelijk hebt gemaakt.
Het artikel van Françoise Plaza Carlström is gepubliceerd in N’oublions jamais, nummer 245 (januari 2020)
Vertaald door: Wim van der Sluis
