De (Spaanse) “Vriendenkring van Neuengamme”

Toen op 8 mei 1945 de Tweede Wereldoorlog werd beëindigd en de laatste concentratiekampen waren bevrijd, konden de Spaanse gevangenen maar op ingetogen wijze meegaan in de jubelstemming, want hun oorlog was nog niet voorbij: In Madrid bleven de Franquisten nog aan de macht; daarvan hadden ze zich wederrechtelijk meester gemaakt door hun putsch in 1936 en in een bijna 3-jarige burgeroorlog. Pas 30 jaren later, met de dood van de dictator Francisco Franco in 1975, werd de weg vrijgemaakt voor het herstel van de Spaanse democratie.

Ongeveer 600 Spanjaarden hebben in het KZ-Neuengamme gevangen gezeten. In grote meerderheid hadden ze tegen de Franquistische putschisten gevochten en waren ze, kort voor hun overwinning,

(- eigenlijk: nederlaag! -) met tienduizenden naar het buurland Frankrijk gevlucht – om daar aan de toen nog heel ongastvrije stranden van de Westelijke Middellandse Zee alleen maar in reusachtige geïmproviseerde kampen geïnterneerd te worden.

Zonder vooruitzichten in het door Duitsland bezette Frankrijk en ervan overtuigd dat zij hun politieke strijd daar niet zouden kunnen voortzetten, sloten velen van hen zich aan bij het Franse verzet, de Résistance. Daar deelden ze vaak het lot van hun Franse medestrijders: arrestatie, deportatie, gevangenschap en veelal de dood in Duitse concentratiekampen.

Toen in de eerste jaren na de oorlog de verenigingen van de overlevende gevangenen werden gevormd, werd de Amical de Mauthausen (Vriendenkring van Mauthausen), met verreweg het grootste aantal Spanjaarden (ca. 10.000), één van de leidende en toonaangevende onder de Spaanse kampgemeenschappen. Vandaar de naam “Amical de Mauthausen y de los otros campos” – Vriendenkring van Mauthausen en van de andere kampen.

Voormalige gevangenen van Neuengamme in Frankrijk, Nederland, België, Denemarken, Polen, Noorwegen, Hongarije, Tsjechië, Duitsland en andere landen, sloten zich aaneen. In Spanje, daarentegen, waar Franco ongehinderd zijn dictatoriale regime voortzette, werden de in Duitse concentratiekampen vermoorde landgenoten – geacht en verguisd als “decaparecidos” (zij die verdwenen) deel van het officiële vergeten. Hun papieren werden vernietigd en over hen werd niet gesproken. Tot binnen in de huizen werkte het “loden” zwijgen door, zo mogelijk nog meer ondoordringbaar dan in Duitsland. Zo verdwenen deze mensen vaak ook uit het geheugen van de families. Niet zelden werd hun verhaal uit veiligheidsoverwegingen of onwetendheid van een nieuwe lezing voorzien. Zo had bijvoorbeeld de vader van een medelid van de Amical de Neuengamme, waarschijnlijk om zijn familie te redden, zich later voorgedaan als soldaat van de zogenaamde “Blauwe Divisie”, een militaire eenheid, die door Franco ter ondersteuning van Hitler naar het Oostfront was gestuurd.

Tot op heden behoren de zogenaamde “Rotspanier” *) zowel in Spanje als ook in Duitsland tot de minst bekende slachtoffergroepen, omdat zij door de Nazi’s vaak bij Fransen, soms ook Italianen, werden ingedeeld. Ongeveer 30 jaar geleden heeft bijvoorbeeld een medewerkster in de Gedenkstätte Neuengamme weliswaar een documentatie verzorgd, inclusief een namenregister van gevangenen met de Spaanse nationaliteit; maar ondanks de goede contacten met Spanje was het haar niet gelukt meer over deze gevangenen aan de weet te komen. Ze botste daar op een muur van zwijgen.

Zo was het een kleine sensatie, dat een jaar geleden een groep familieleden van voormalige Spaanse gevangenen zich op de Gedenkstätte meldde en de oprichting van haar vereniging als “Amical de Neuengamme” aankondigde (de toevoeging “español” werd met het oog op Catalaanse gevoeligheden achterwege gelaten). Met meer dan 40 deelnemers plande de vereniging begin mei 2020 om voor het eerst, ter gelegenheid van de feestelijke plechtigheid “75 jaar bevrijding”, de Gedenkstätte Neuengamme te bezoeken. De historicus Antonio Munios, die onderzoek doet naar de Spanjaarden in Duitse concentratiekampen en kampen voor dwangarbeid, had ongeveer 10 families in heel Spanje opgespoord, bij elkaar gebracht en – nog een toevalstreffer – het contact met Heike Martinez in Barcelona tot stand gebracht. Heike Martinez is in Edelstedt als dochter van Spaanse gastarbeiders opgegroeid; zij beheerst Spaans, Catalaans en Duits en is in ieder opzicht de ideale coördinatrice tussen de Gedenkstätte en de nieuwe Vriendenkring.

En dan nog weer een gelukkige toevalligheid: Bijna gelijktijdig werd in het Studiecentrum een jonge historicus Alexandre Froidevaux aangesteld, die niet alleen – zoals zijn naam doet vermoeden – Frans, maar ook nog vloeiend Spaans spreekt en met de geschiedenis van het land in de tweede helft van de 20^e eeuw zeer vertrouwd is.

Het Spaanstalige trio wordt aangevuld met Balbina Rebollar, de voorzitster van de Vriendenkring.In november berichtte zij in het kader van het forum “Toekomst van de Herdenking” in het gesprek met Alexandre Froidevaux, wat haar met de Vriendenkring van Neuengamme verbindt: “Ïk ben de dochter van de gedeporteerde Evaristo Rebollar. Mijn vader kwam op 24 mei 1944 met een konvooi uit Compiègne in het KZ-Neuengamme terecht. Hij kreeg het nummer 32042. Later verplaatsten ze hem naar het buitenkamp Beendorf – Helmstedt. Aan het eind van de oorlog kwam hij in het doorgangskamp Wöbbelin terecht, waar de Amerikanen hem bevrijdden. Het bestaan van het KZ-Neuengamme is in Spanje nagenoeg onbekend en ook wat daar gebeurde (…..). Men moet zich realiseren, dat veel mensen, die gedurende de burgeroorlog verdwenen, uiteindelijk in Duitsland in concentratiekampen stierven (….). En er zijn nog altijd families, die niets over het verblijf van hun verwanten weten. De wonden van deze barbaarsheid, die een groot deel van de Spaanse samenleving trof, zijn nog altijd open en niet genezen (……). Onlangs heeft een vertegenwoordiger van de Vriendenkring samen met andere verenigingen van gedeporteerden deelgenomen aan de tentoonstelling “Stolen Memory” in het Exilmuseum van La Jonquera bij de Franse grens. Heel veel van onze leden leverden een bijdrage aan de tentoonstelling, door eigendommen van hun naar Neuengamme gedeporteerde verwanten ter beschikking te stellen”.

De Nieuwe Vriendenkring van Neuengamme – Welkom! Bienvenido! In Hamburg en in de Gedenkstätte.

---

*) Rotspanier: Spaanse aanhangers van het communisme

Vertaling: Wim van der Sluis