De “Arbeitsgemeinschaft Neuengamme” bezoekt de Gedenkstätte Feldscheune Isenschnibbe Gardelegen.
Meer dan vier uur zijn we al onderweg, als we op 7 september 2019 eindelijk uit de trein stappen. Uit Hamburg en Berlijn zijn we gekomen op uitnodiging van de “Arbeitsgemeinschaft Neuengamme e.V. (AGN)“. Behalve leden van de Raad van Bestuur van het AGN, zijn ook de Algemeen Secretaris van de “Amicale Internationale KZ Neuengamme (AIN)” en de voorzitter van het jongeren comité van de AIN en vrienden en donateurs meegereisd. De reden is een bezoek aan de Gedenkstätte Feldscheune Isenschnibbe Gardelegen. Deze is gewijd aan de slachtoffers van de massamoord die daar op 13 april 1945 op 1016 concentratiekampgevangenen is gepleegd. Andreas Froese, directeur van het herinneringscentrum, zal ons rondleiden.
Een plaats van herinnering in transformatie
Na een korte tocht met de belbus komen we eindelijk aan bij de gedenkplaats, waar we al worden verwacht. Onze eerste stop is de bouwplaats. Hier komt het nieuwe bezoekers- en documentatiecentrum. Jammer genoeg kunnen we het nog niet van de binnenkant bezichtigen. Het is door de bouwleiding nog niet voor bezoekers vrijgegeven. Van de buitenkant krijgen we toch een goede indruk hoe het ingepast wordt in het terrein van de herdenkingsplaats. Het gebouw ligt aan het eind van de toegangsweg en ligt evenwijdig aan de veldweg waarover de concentratiekampgevangenen werden gedreven in de richting van de schuur. Een blik door het raam geeft een indruk welke mogelijkheden hier binnenkort zullen zijn om tentoonstellingen te bezichtigen, informatie te verkrijgen uit multimedia apparaten en om met groepen pedagogisch bezig te zijn.
Andreas Froese brengt ons een klein stukje verder. Hier kruisen de wegen naar de belangrijke plaatsen van het herinneringscentrum. Iets verderop zien we een herbouwde muur van de boerenschuur. Deze behoort samen met de vuurschalen en het standbeeld van de in het concentratiekamp Mittelbau-Dora vermoorde verzetsstrijder Albert Kuntz tot de kernelementen van het in de tijd van de DDR opgerichte herinneringscentrum.
De heer Froese vertelt over de voorgeschiedenis van de massamoord, de toedracht en de daders. Ik denk aan de volledig uitgeputte mensen die zich over de weg moesten voortslepen. De jongsten waren bijna nog kinderen, amper 16 jaar oud. Ik probeerde me voor te stellen wie ze geweest waren voordat ze in verschillende concentratiekampen door de Nazi’s mishandeld werden. Kort voor het einde van de Tweede Wereldoorlog door de SS als te zwak geclassificeerd, om het concentratiekamp Hannover-Stöcken en enkele buitenkampen van het concentratiekamp Mittelbau-Dora te voet te verlaten. In plaats daarvan werden ze per trein op ontruimingstransport gestuurd. In de Altmark (noordelijk Saksen-Anhalt) ging het niet verder in verband met vernielde spoorrails. Ze werden gedwongen om naar Gardelegen te lopen. Daar besliste NSDAP-districtshoofd Thiele samen met vertegenwoordigers van de SS, leger en luchtmacht dat ze vermoord zouden worden.
De vermoorde slachtoffers hun geschiedenis teruggeven
In kleine groepjes trokken we naar de erebegraafplaats. De blik op de graven met hun witte kruisen en davidsterren maakte de omvang van deze misdaad tastbaar. Maar 305 van de 1016 slachtoffers konden worden geïdentificeerd. Vandaar dat op veel van de grafmarkeringen “onbekend” staat.
Bij het aanhoren van de uitleg van Andreas Froese krijgen we niet alleen een indruk van zijn uitgebreide kennis. We bemerken ook zijn passie en empathie die hem bij zijn werk drijft en we kunnen raden hoe hij met zachte overtuigingskracht de herdenkingscultuur in de regio bevordert. Zo veroorlooft hij zich een glimlach, als hij ons over de nicht van een slachtoffer vertelt, die de stoffelijke resten van haar oom wilde laten overbrengen naar zijn vaderland, maar haar mening veranderde toen ze de verzorgde begraafplaats zag.
Vooral aan de samenwerking met nabestaanden hecht Andreas Froese veel waarde. Als mensen na langdurig onderzoek eindelijk zekerheid verkrijgen, wat er met hun verwanten is gebeurd, verheugt Andreas Froese zich met hen. Trots toont hij ons in het gedenkboek een recent nieuw ingevoerde naam. Weer kon een slachtoffer uit de anonimiteit worden gehaald.
Voor en met de regio
Tot op heden hebben we veel gehoord over de banden tussen daders en de regio. Des te meer zijn we verrast dat nog steeds enkele families uit Gardelegen persoonlijk enkele graven onderhouden. Het herinneringscentrum ondervindt echt steun in de stad, mag ruimtes, zoals de stadsbibliotheek voor evenementen gebruiken en is in gesprek met geïnteresseerde stadsbestuurders en burgers over de herdenkingscultuur.
Eén van de deelnemers verbaast zich erover dat Andreas Froese gebroken heeft met de traditie om de herdenkingen in Gardelegen precies op 13 april, ook als dat op vrijdag is, plaats te laten vinden. De directeur van het herinneringscentrum legt uit dat het voor gelovige Joden niet mogelijk is om tijdens de sabbat te reizen.
Als ik de rabbijn van Magdeburg voor een herdenking op vrijdag of zaterdag zou uitnodigen, zou dat gelijk staan met een afwijzing
Ondanks licht misnoegen wat hem in het begin ten deel viel, houdt Andreas Froese er ook aan vast, dat de herdenkingen plaats vinden bij de gedenksteen op de erebegraafplaats en niet meer bij de herbouwde muur van de boerenschuur. Nu blijven de meesten voor de het hele herdenkingsevenement en vertrekken niet al na de toespraak. Op de begraafplaats gaat het om de slachtoffers. Hen te gedenken is voor Andreas Froese belangrijk.
Dat uiteindelijk alle slachtoffers waardig herdacht worden is één van de doelen van Andreas Froese. Daarmee stelt hij de in de tijd van de DDR gevestigde traditie ter discussie. Ingevolge de herdenkingscultuur in de DDR werden alle slachtoffers tot antifascistische strijders gemaakt. Voor individuele gevallen was geen plaats, vooral niet voor Joodse slachtoffers.
Een pleidooi voor een waardige herdenking
En deze vorm van herdenken moet steeds opnieuw worden verdedigd. Zo werd nog in juli 2019 een gedenkplaquette voor Poolse slachtoffers van de massamoord van de muur gerukt en ontvreemd. Het lijkt duidelijk dat het bij deze daad niet om één of andere vorm van diefstal of vandalisme gaat. Bij het zien van de lege plek waar de gedenkplaquette voor kort hing, moet ik er opeens aan denken dat slechts ongeveer 50 meter verderop, waar het bezoekers- en informatiecentrum gestalte krijgt, nu ook een lege vlakte had kunnen zijn. Eind 2016 leek het dat de bouw niet meer de volledige politieke steun in Saksen-Anhalt zou krijgen. Gelukkig werden slechts enkele maanden later in de begroting de verwachte middelen ter beschikking gesteld.
De Internationale Vriendenkring KZ Neuengamme onderstreepte toen in een brief welk een grote betekenis de internationale organisaties van overlevenden van het concentratiekamp Neuengamme en hun nabestaanden toeschrijven aan het informeren, documenteren en herdenken in de Gedenkstätte Feldscheune Isenschnibbe Gardelegen. Zo is ook ons bezoek aan deze plaats een duidelijke erkenning voor het werk van deze instelling. We komen zeker een keer terug, uiterlijk bij de opening van het bezoekers- en documentatiecentrum volgend jaar. We danken de heer Froese voor zijn deskundige, altijd betrokken en verhelderende rondleiding.
Vertaald door Krijn Smit
